Terapia poznawcza to jedno z podejść psychoterapeutycznych bazujące na założeniu, że sposób myślenia wpływa na nasze uczucia i zachowania. Jej kluczowym elementem jest identyfikacja, weryfikacja i korygowanie myśli automatycznych, które mogą prowadzić do niezdrowych wzorców reagowania. Wykazuje wysoką skuteczność w leczeniu zaburzeń lękowych (np. lęku uogólnionego, lęku panicznego, lęku o zdrowie, a także fobii swoistych, takich jak lęk przed lataniem samolotem, lęk przed otwartą przestrzenią), nastroju (np. depresji), zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (OCD), zaburzeń osobowości (np. osobowości z pogranicza, obsesyjno-kompulsywnej, histrionicznej, nacystycznej), uzależnień (od alkoholu, narkotyków czy hazardu), a także wielu dysfunkcji seksualnych (np. zaburzenia erekcji, przedwczesny wytrysk, pochwica, dyspaurenia, kompulsywne zachowania seksualne).
Terapia poznawcza zakłada, że myśli pojawiające się w odpowiedzi na doświadczaną sytuację mogą odgrywać ważną rolę w utrzymywaniu nieprzyjemnych stanów nastroju i niezdrowych wzorców zachowań.
Kluczowe założenie terapii poznawczej: myśli są powiązane z uczuciami i zachowaniem. To jak myślisz w różnych sytuacjach wpływa na to jak się czujesz i następnie, jak działasz.
Rozważmy przykład ilustrujący jak to się dzieje. Wyobraź sobie, że ktoś uczęszcza na zajęcia z matematyki i poświęca dużo czasu na naukę. Otrzymuje wyniki pierwszego testu i jej wynik wynosi 63%. Czuje się zniechęcona i przez kilka następnych dni odczuwa przygnębienie. Opuszcza następne zajęcia, rozważa rezygnację z nich, a nawet rozważa zmianę swoich celów zawodowych. Schemat przedstawiający ten proces znajduje się poniżej.
Rozważmy teraz możliwość, że myśli odnośnie opisanej sytuacji miały ważny wpływ na uczucia i zachowania. Proces ten mógłby wyglądać mniej więcej tak:
A co by było, gdyby jej myśli dotyczące tej sytuacji były inne? Wyobraź sobie, że później dowiedziałeś/aś się, że najlepszy wynik z testu wynosił 64%, a Twoja ocena mieściła się w grupie najlepszych wyników. Co by było, gdybyś dowiedział/a się również, że wykładowca po raz pierwszy prowadził zajęcia i że jego zajęcia w poprzednim semestrze były bardzo słabo ocenione? Mimo że wydarzenia lub sytuacja pozostają takie same, Twoje uczucia i działania prawdopodobnie uległyby zmianie, ponieważ miał/a byś zupełnie inne myśli dotyczące tej sytuacji. Proces ten mógłby wyglądać następująco:
Oczywiście powyższy przykład jest uproszczony.
W prawdziwym życiu wydarzenia są tak proste i łatwe do zmiany. Najczęściej istnieje kilka różnych czynników wpływających na nastrój i reakcje. Należą do nich niektóre czynniki biologiczne i środowiskowe, które mogą być poza twoją kontrolą.
Mimo że prawdopodobnie wiele czynników wpływa na Twoją sytuację, skupienie się podczas terapii na myślach i wzorcach myślowych może być bardzo pomocne. Kilkadziesiąt lat badań naukowych wykazało, że ludzie doświadczający określonych trudności (np. mających podobne diagnozy) często mają podobne wzorce myśli, emocji i zachowań. W oparciu o wyniki tych badań opracowano modele terapii poznawczej dla wielu trudności emocjonalnych i psychicznych. Modele te mogą stanowić punkt wyjścia do opracowania razem z terapeutą hipotez dotyczących Twojej sytuacji i rozważenia, jakie zmiany mogą najlepiej pomóc w osiągnięciu celów leczenia.
ZASTOSOWANIE TERAPII POZNAWCZEJ W LECZENIU ZABURZEŃ
Chociaż terapia poznawcza przedstawia modele wyjaśniające i leczące wiele konkretnych stanów, nie zakłada ona, że myśli danej osoby bezpośrednio powodują określone stany, takie jak depresję lub lęk. Terapia poznawcza nie zakłada nawet, że myśli decydują o tym jak się czujesz lub działasz. Takie rozumienie stanowiłoby nadmierne uproszczenie złożoności funkcjonowania ludzkiego umysłu. Zamiast tego, model terapii poznawczej zakłada, że istnieją złożone i wzajemne relacje między Twoimi myślami, uczuciami i działaniami. Dzięki nim możesz przejawiać elastyczność potrzebną do radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych.
Jak za chwilę zobaczysz na rysunku, konkretne zaburzenie może się rozwinąć się na skutek łącznego wpływu czynnikw predysponujących i wyzwalających, prowadzących do dysregulacji funkcjonowania systemów reagowania poznawczego (czyli jak postrzegasz zdarzenia i jak je interpretujesz), afektywnego (czyli jakie emocje odczuwasz w odpowiedzi na jakąś sytuację) oraz behawioralnego (czyli jak reagujesz, w jaki sposób działasz w danej sytuacji).
Gdy systemy reagowania stają się dysfunkcyjne, mogą one - zamiast pomagać - utrudniać zdrowe funkcjonowanie. Dysfunkcyjne funkcjonowanie może się utrzymywać nawet kiedy sytuacja która je wywołała nie ma już miejsca.
Przyjrzyjmy się temu na przykładzie dotyczącym jednego z zaburzeń – lękowi panicznemu (inaczej: lękowi napadowemu). Jeżeli u danej osoby występuje wysoki poziom czynników predysponujących, wówczas umiarkowany lub nawet łagodny poziom czynników wyzwalających reakcję może skutkować atakami paniki i późniejszą dysregulacją normalnych systemów reagowania. W naszym przykładzie może to oznaczać doświadczanie napadów paniki w sytuacjach, które nie wydają się zupełnie do tego predysponować. Co ważne, także osoba z bardzo niskim poziomem czynników predysponujących, w przypadku wystąpienia wysokiego nasilenia czynników wyzwalających reakcję także może rozwinąć zaburzenie lęku panicznego.
W przypadku zespołu lęku napadowego, najczęstszym czynnikiem predysponującym genetycznie są odziedziczone reakcje na sytuacje lękowe. Innymi z nich mogą być wyuczone strategie radzenia sobie, modelowane przez opiekunów w dzieciństwie, a także czynniki, na wystąpienie których człowiek ma większy wpływ, takie jak nadużywanie substancji psychoaktywnych czy , doświadczanie przewlekłego stresu. W przypadku rozwinięcia się zaburzenia lęku napadowego, człowiek może w przewidywalny sposób doświadczyć dysregulacji reakcji afektywnych (np. poprzez „fałszywe alarmy” pochodzące z organizmu dotyczące reakcji walki, ucieczki lub zamrożenia), reakcji poznawczych (np. błędnego interpretowania wrażeń pochodzących z ciała jako zagrażających życiu) i reakcji behawioralnych (np. w przypadku przyspieszonego bicia serca - przyspieszenia oddychania, prowadzące do hiperwentylacji). To właśnie dysregulacja w tych systemach reagowania decyduje przede wszystkim o tym, czy ataki paniki z czasem ustępują, czy też będą nadal występować.
Dlatego też, mimo że genetyka może odgrywać ważną rolę w rozwoju zespołu lęku napadowego, terapie ukierunkowane na rozwój umiejętności adekwatnego reagowania poznawczego (człowiek inaczej niż wcześniej interpretuje objawy) i behawioralnego (zamiast przyspieszać oddech spowalnia go) są często bardzo pomocne w łagodzeniu doświadczanych trudności. Proces ten obrazuje poniższy schemat.
